De maanlanding is in scène gezet, 9/11 was een ‘inside job’ en het coronavirus is bewust verspreid door China of Bill Gates. Alle grote maatschappelijke gebeurtenissen zijn voer voor twijfel en speculatie. Zowel de theorieën als de mensen die ze verspreiden vertonen een aantal opvallende overeenkomsten.
Grote maatschappelijke gebeurtenissen in een complotperspectief plaatsen is van alle tijden. De moordaanslag op John F. Kennedy, het auto-ongeluk waarbij prinses Diana om het leven kwam en 9/11, de terroristische aanslag op de Twin Towers in New York – socioloog Peter Achterberg noemt in ze één adem.
In alle drie de gevallen stelden complotdenkers dat de officiële lezing van de gebeurtenissen de schokkende ‘waarheid’ moest verhullen: dat binnenlandse veiligheidsdiensten het zo gepland hadden. Na de moord op Pim Fortuyn in 2002 doken soortgelijke onbewezen theorieën op.
“Er zijn twee dingen die alle complotdenkers geloven: toeval bestaat niet en niets is wat het lijkt“, zegt Achterberg, hoogleraar aan Tilburg University. “Zij zijn ervan overtuigd dat kwaadwillende groepen achter de schermen aan de touwtjes zitten om dingen voor elkaar te krijgen waar de elite baat bij heeft, maar die niet in het algemeen belang zijn.”
Jammer dat hier niet aangegeven wordt welke onbewezen theorieën de ronde deden na de moord op Pim Fortuyn. Het is overduidelijk dat dit een politieke moord was, net als die op John F. Kennedy. Aan alle drie deze voorbeelden kleven nog open eindjes waar de officiële lezing geen antwoord op heeft en die waarschijnlijk nooit opgehelderd zullen worden.
Als in het zinnetje “Er zijn twee dingen die alle complotdenkers geloven: toeval bestaat niet en niets is wat het lijkt.”, het woord complotdenkers vervangen wordt door bijvoorbeeld ‘Boeddhisten’, dan gaat de stelling ook nog op. Zou dat dan betekenen dat alle Boeddhisten complotdenkers zijn? Of is deze overeenkomst puur toeval?
Coronacomplotten
Sinds het begin van de coronacrisis zijn wilde complottheorieën aan de orde van de dag. Enkele voorbeelden: ‘Het virus is een ontsnapt biologisch wapen uit China,’ ‘de straling van 5G-masten maakt mensen ziek’ en ‘Bill Gates ontwikkelt vaccins met microchips’.Of er nu meer complottheorieën zijn dan vroeger is volgens Achterberg heel lastig vast te stellen. “Wil je weten of het geloof in complottheorieën toeneemt of afneemt, dan moet je dat over een langere periode onderzoeken. Mijn voorzichtige gok is dat de hoeveelheid complottheorieën niet is toegenomen. Maar omdat complotdenkers elkaar nu vinden op het internet, zijn hun theorieën veel zichtbaarder. De impact is daardoor groter dan ooit: vroeger bereikten dit soort complottheorieën de Tweede Kamer of het Amerikaanse Congres niet, nu wel.”
Wie kan er nu interesse hebben in het gegeven of het geloof in complottheorieën toeneemt? Wat kan je met die informatie? Door het internet zijn complottheorieën veel zichtbaarder. Ja nogal wiedes, maar dat geldt ook voor porno en alles wat op het internet te vinden is. Kortom, wederom een nietszeggende stelling.
Complotdenken als zingeving
In plaats van te vertrouwen op experts en politici, doet de complotdenker liever zelf onderzoek. Achterberg: “Daaruit spreekt wantrouwen: de gevestigde orde wil ons maar wat op de mouw spelden. Sommige mensen zien de wereld om hen heen als ingewikkeld en veranderlijk. Ze hebben het idee dat de samenleving niet meer hún samenleving is. Dat gevoel van onbehagen maakt ze vatbaar voor complottheorieën.”
Moet de lezer hier nu uit concluderen dat het af te raden is om zelf onderzoek te doen? En vatbaar zijn voor complottheorieën, is daar iets mis mee? Uit de toon waarmee dit artikel geschreven is, spreekt in ieder geval wel een bepaalde afkeur. Maar is het blindelings vertrouwen in wetenschappers en politici niet erg naïef? Er zijn heel veel voorbeelden te vinden van corrupte wetenschappers en politici die zichzelf verrijken over de rug van anderen. Cees Hamelink, hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam, spreekt zich uit over het naïeve geloof in de wetenschap. Hij zegt: “één van de interessante ontwikkelingen in de coronatijd is dat de wetenschap en haar vertegenwoordigers een bijna religieuze status hebben verworven”.
Die complottheorieën bieden namelijk houvast, legt Achterberg uit. Ze maken grote maatschappelijke gebeurtenissen in één keer begrijpelijk en verklaarbaar. Waar anderen vertrouwen op God of de wetenschap, bieden complottheorieën “een soort nieuwe zingeving”.
Dat complotdenkers blijven geloven in een theorie als het tegendeel waar blijkt, is volgens Achterberg heel menselijk. “Psychologen noemen dat confirmation bias: mensen hechten van nature veel waarde aan informatie die aansluit bij waar ze al in geloven en wijzen tegenwerpingen af.”
Versplintering van kennis
Volgens de socioloog speelt het internet complotdenkers in de kaart. Door de enorme hoeveelheid vrij toegankelijke informatie is het gemakkelijk om je eigen wereldbeeld bij elkaar te puzzelen.“In geavanceerde kennissamenlevingen zoals de onze raakt wetenschappelijke kennis enorm versplinterd” , aldus Achterberg. “Voor alles waar je in wilt geloven is zat bewijs te vinden.” Achterberg vindt het opmerkelijk dat vooral wetenschappers weinig goed kunnen doen bij complotdenkers. Beide hebben immers hetzelfde doel: waarheidsvinding.
Er wordt inderdaad een hele hoop gepubliceerd op internet, over van alles en nog wat zoals in dit artikel ook gesteld wordt. Maar in feite zouden het vrijwel allemaal, om in wetenschappelijke termen te blijven, hypotheses genoemd moeten worden, want waar het veelal juist aan ontbreekt is bewijs. Dat geldt overigens ook voor veel ‘officiële lezingen’ van zaken, die maar al te vaak gebaseerd worden op statistische voorspellingen, aannames of ronduit partijdige wetenschappelijke publicaties. Waar zowel de complotdenkers als hun tegenhangers wellicht eens stil bij kunnen staan, is of het uitdragen of juist belachelijk maken van een complottheorie de maatschappij überhaupt iets brengt.
Lager opleidingsniveau
Om inzicht te krijgen in de sociaal-culturele achtergrond van complotdenkers, namen Achterberg en zijn collega’s meerdere enquêtes af. “Daaruit bleek dat mensen met een lager opleidingsniveau vaker in complottheorieën geloven. En dat mensen aan de buitenkant van het politieke spectrum, van zeer links tot zeer rechts, bevattelijker zijn voor complottheorieën dan mensen in het politieke midden.”Volgens de socioloog zorgt meer gemakkelijk beschikbare informatie voor meer polarisatie: de tegenstellingen tussen groepen in de samenleving worden steeds sterker. Tijdens de coronacrisis is dat proces goed zichtbaar. “In het begin hield iedereen zich goed aan de maatregelen en traden de experts redelijk eensgezind naar buiten, nu zegt iedereen wat anders.”
Achterberg stelt dat die onduidelijkheid het maatschappelijk onbehagen en wantrouwen in instituties alleen maar versterkt. “Geen wonder dat anti-institutionalistische politici als Geert Wilders en Thierry Baudet relatief veel complotdenkers aantrekken.”
Welke zinnige conclusie kan hier nu aan verbonden worden? Dat complotdenkers niet zo slim zijn? Het is een totaal nietszeggende bevinding, al helemaal omdat niet duidelijk is of complotdenkers nu een bedreiging vormen of juist positief bijdragen aan de maatschappij.
Opvallend dat juist de kopstukken van de twee meest rechts georiënteerde politieke partijen hier bij naam genoemd worden.
De Nationale Wetenschapsagenda zoekt antwoorden
De Nationale Wetenschapsagenda gaat op zoek naar antwoorden op vragen die voor iedereen relevant zijn. Meer weten over complottheorieën? Of zelf een vraag stellen aan onderzoekers? Volg de NWA op Facebook of Instagram.
Met deze laatste alinea komt de aap uit de mouw; dit hele artikel heeft verdraaid veel weg van staatspropaganda. De Nationale Wetenschapsagenda is namelijk een initiatief van de NWO. “NWO is in 1950 opgericht als zelfstandig bestuursorgaan (ZBO) onder de verantwoordelijkheid van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). In de NWO-wet zijn de taken, bevoegdheden en de structuur van de organisatie vastgelegd.” (bron).
Het artikel laat de indruk achter dat men blindelings in de wetenschap moet geloven en dat mensen die dat niet doen complotdenkers zijn, alhoewel dit niet expliciet zo gesteld wordt. Sterker nog, er wordt eigenlijk nauwelijks iets gesteld in dit artikel. Is complotdenken nu goed of verkeerd? En welke gevolgen hebben complotdenkers op de maatschappij?